Ыам ыйын 2 күнүгэр Россия урукку президенэ Дмитрий Медведев Российскай Федерация субъектарын саамай үрдүкү дуоһунастаах сирэйдэрин быыбардааһын туһунан федеральнай сокуоҥҥа илии баттаабыта. Тустаах сокуон барылын Государственнай Думаҕа дойду аҕа баһылыга өссө тохсунньуга киллэрбитэ. Ити кэнниттэн докумуону киэҥник дьүүллэһии саҕаламмыта.

 

Үөһээ ахтан аһарбытым курдук, пленарнай мунньахха депутаттар өрөспүүбүлүкэ президенин Егор Борисов көҕүлээбит «Саха Өрөспүүбүлүкэтин Баһылыгын быыбарын туһунан» бэйэбит өрөспүүбүлүкэбит сокуонун барылын тула санаа атастастылар. Бу боппуруоска иһитиннэриини Саха сирин Киин быыбардыыр хамыыһыйатын бэрэссэдээтэлэ Анатолий Кривошапкин оҥордо. Ол курдук, 40 №-дээх федеральнай сокуоҥҥа олоҕуран, итиннэ туһуламмыт Российскай Федерация субъектарын сокуоннара бу сыл от ыйын 1 күнгэр диэри ылыллыахтаахтар. Тустаах докумуоҥҥа өрөспүүбүлүкэ баһылыгын талар быыбарга гражданнар быыбардыыр бырааптара, быыбары анааһын бэрээдэгэ, быыбар хамыыһыйаларын боломуочуйалара уонна ситимэ (система), туруорунар кандидакка ирдэбиллэр, быыбар иннинээҕи аҕытаассыйаны ыытыы бэрээдэгэ, быыбары үбүлээһин ирдэбиллэрэ, куоластааһын уонна быыбар түмүгүн таһаарыы бэрээдэктэрэ ыйылла сылдьаллар.

 

40 №-дээх федеральнай сокуоҥҥа быыбардааччылар куоластарын аҥаарын ылбыт кандидат субъект баһылыгынан талыллыбытынан ааҕыллар диэн сурулла сылдьар. Бүлүтүөҥҥэ иккиттэн үөһээ кандидат киллэриллибит уонна кинилэртэн хайалара даҕаны сөптөөх куолаһы ылбатах буоллахтарына, элбэх куолаһы хомуйбут кандидаттарга куоластааһын хос ыытыллар.

 

Тустаах федеральнай сокуоҥҥа саҥа сүүрээннэр баалларын туһунан урукку да өттүгэр суруйан турабыт. Ол курдук, субъект баһылыгар дуоһунаһыгар кандидат муниципальнай тэриллиилэр бэрэстэбиитэллээх уорганнарын депутаттарын эбэтэр муниципальнай быыбардарга талыллыбыт улуус баһылыктарын 5-тэн 10-ҥа диэри бырыһыан илии баттааһыннарын хомуйуохтаахтар. Маны таһынан кандидаттар Российскай Федерация субъектарын муниципальнай оройуоннарын уонна куораттарын уокуруктарын бэрэстэбиитэллээх уорганнарын депутаттарын эбэтэр муниципальнай быыбардарга талыллыбыт улуус баһылыктарын өйөөбүттэр бырыһыаннара 5-тэн 10 бырыһыаҥҥа диэри тиийиэхтээх. Кандидат ыйыллыбыт сирэйдэр Российскай Федерация субъектарын муниципальнай оройуоннарын уонна куораттарын уокуруктарын ыйыллыбыт сирэйдэрин түөрт гыммыттан үстэригэр өйөнүөхтээх. Ити саҥа сүүрээннэр өрөспүүбүлүкэ сокуонун барылыгар эмиэ ыйылыннылар. Ол курдук, тустаах докумуоҥҥа үөһээ ыйыллыбыт кээмэй 5 бырыһыанынан быһылынна. «Түөрт гыммыттан үстэригэр» диэн оннунан хаалла. Аны ити илии баттааһыннар нотариуһунан бигэргэниэхтээхтэр. Кандидат өйүүр лиис формата докумуоҥҥа ыйыллыбыт. Бары илии баттааһыннар Киин быыбардыыр хамыыһыйа бэрэбиэркэтин ааһаллар. Сыыһанан ааҕыллар илии баттааһыннар төрүттэрэ, биричиинэлэрэ тустаах сокуон барылыгар бэлиэтэммит. Илии баттааһын сыыһанан ааҕылыннаҕына, саҥа лиискэ хос илии баттааһын көҥүллэнэр. Онон кандидаты өйүүр илии баттааһыны хомуйуу төһөнөн түргэнник ыытыллар да, оччонон барыстаах дии саныыбын. Маны таһынан депутаттар уонна муниципальнай тэриллии баһылыктара биир кандидаты өйөөн илии баттыахтаахтар. Биһиги өрөспүүбүлүкэбитигэр үөһээ ыйыллыбыт сирэйдэр ахсааннара 5497-ҕэ тэҥнэһэр. Онон өрөспүүбүлүкэ баһылыгар кандидат барыта 275 илии баттааһыны хомуйуохтаах. Маны таһынан 27 улууһу хабыахтаахтар.

 

Тустаах сокуон барылынан Саха Өрөспүүбүлүкэтин баһылыгар кандидаты политическай партиялар туруоруохтарын сөптөөх. Субъект баһылыгар кандидакка 30 сааһын туолбут иностраннай гражданствота суох өрөспүүбүлүкэҕэ олорор киһи туруорунуон сөптөөх.

 

Сокуон барыла ылылыннаҕына, «Саха Өрөспүүбүлүкэтин Киин быыбардыыр хамыыһыйатын туһунан» уонна «Саха Өрөспүүбүлүкэтин территориальнай быыбардыыр хамыыһыйаларын тустарынан» сокуоннарга уларытыылар киириилэрин ирдиир. Маны таһынан «Саха Өрөспүүбүлүкэтин Президенин быыбарын туһунан» сокуон күүһүн сүтэриэҕэ.

 

Санатан ааһар эбит буоллахха, өрөспүүбүлүкэбитигэр 614 351 быыбардааччылаахпыт, 35 территориальнай уонна 813 учаастактааҕы быыбар хамыыһыйалаахпыт. Өрөспүүбүлүкэ Киин быыбардыыр хамыыһыйата 55 үлэһиттээх.Быыбар кэмигэр хамыыһыйаларга барыта 1579 киһи үлэлиир.

 

«Саха Өрөспүүбүлүкэтин Баһылыгын быыбарын туһунан» сокуон ылылыннаҕына, олоххо киириитигэр өрөспүүбүлүкэ бюджетыттан 163 281,5 тыһ.солк наада буолуоҕа.

 

Депутат Сергей Гаврилов өрөспүүбүлүкэ баһылыгар политическай партиялар эрэ кандидаты туруораллар, тоҕо бэйэни туруорунуу суоҕун туһунан туоһуласта. Кини 40 №-дээх федеральнай сокуоҥҥа бэйэни туруорунуу баарын бэлиэтээтэ. Анатолий Кривошапкин ити сокуон барылын ааптарын көҕүлээһинэ буоларын уонна политическай партиялар партията да суох уонна атын да партия чилиэнин туруоруохтарын сөбүн туһунан бэлиэтээтэ. Кини: «Бу боппуруоһу субъект бэйэтэ быһаарыахтаах», - диэтэ.

 

Депутат Георгий Артемьев тустаах сокуон барылыгар илии баттааһыны хомуйуу нуорматын суох оҥоруохха сөп дуо диэн ыйыталаста. Анатолий Денисович 40 №-дээх федеральнай сокуоҥҥа сөп түбэһиннэрэн илии баттааһынын хайдах даҕаны гынан суох оҥорон кэбиспэппитин ыйда. Георгий Михайлович итини таһынан билигин атын сиртэн кэлбит дьон российскай гражданствоны ылар буоллулар, кинилэр өрөспүүбүлүкэҕэ олорор буоллахтарына, субъект баһылыгын быыбарыгар кандидатынан туруохтарын сөбүн туһунан туоһуласта.

 

Депутат Вячеслав Куличкин кандидат илии баттааһынын нотариуска бигэргэтэригэр төһө үп ороскуоттанарын туһунан ыйыталаста. Анатолий Кривошапкин: «40-ча мөл.солк. ороскуоттаныа», - диэн хоруйдаата. Депутат Александр Гаврильев электроннай каибтарынан быыбардыыр учаастактар хааччыллыыларын туһунан туоһуласта. Анатолий Денисович өрөспүүбүлүкэҕэ 43 электроннай каиб баарын ыйда уонна итини федеральнай бюджет суотугар ылбыппытын бэлиэтээтэ. Инникитин ити тэрилинэн уонна веб-камераларынан хааччыллыыга өрөспүүбүлүкэ бюджетыттан үп ороскуоттаныаҕа.

 

Тустаах боппуруоска тыл этиитигэр депутаттар Ольга Федорова уонна Владимир Федоров кытыннылар. Ольга Федорова: «Сокуон барылыгар хайаан даҕаны эбии үлэ барыахтаах. Демократическай обществоҕа олорорбутунан, кандидакка бэйэни туруорунуу нуормата хайаан да киириэхтээх. Ити өрөспүүбүлүкэ олохтоохторун быраабын хааччахтыыр», - диэн эттэ. Владимир Федоров сокуону ыксаабакка ылыныахтаахпытын, өссө референдум оҥоруохпутун сөптөөх диэн эттэ.

 

 

Пленарнай мунньах өссө биир сүрүн сокуонунан 2011 сыллаах өрөспүүбүлүкэ бюджетын туолуутун туһунан боппуруос буолла. Аан бастаан өрөспүүбүлүкэ Ааҕар-суоттуур палаататын бэрэссэдээтэлэ Егор Марков дакылаата истилиннэ. 2011 сыллаах бюджет 110 735 478 тыһ. солк. дохуоттаах, 115 862 057 тыһ. солк. ороскуоттаах, 5 126 579 тыһ. солк. дефициттээх бигэргэммитэ. Ити сыл государственнай бюджекка 114 594 599 тыһ. солк. (102,5%) дохуот киирбитэ. Ороскуот 95,4% туолбута. Ороскуоту дохуот 3 198 224 тыһ. солк. аһарбыта.

 

2011 сыллаах өрөспүүбүлүкэ бюджета үс төгүл чуолкайдана, чопчулана сылдьыбыта. Егор Марков эппитинэн, 2011 сылга бюджет туһунан сокуон сүрүннээн тутуһуллубут. Дакылааччыкка депутаттар Альбина Поисеева, Зоя Корнилова, Александр Миронов, Георгий Артемьев ыйытыы биэрдилэр.