Дьон-сэргэ умнубат, сөбүлүүр салайааччыта билигин төһө да сынньалаҥҥа олордор, норуотун, дойдутун дьылҕатыгар өйүнэн-санаатынан кыттыһа, активнай позициятын сүтэрбэккэ сүбэлии-амалыы олорор.

 

Александра Яковлевна туһунан элбэхтик хаһыаттарга, кинигэлэргэ тахсыбыта, эппит-тыыммыт тыллара бэчээттэммиттэрэ. Онон сорох дьоммут кинини салайааччы быһыытынан президиумна олорорун, трибунаттан дакылааттыырын, тыл этэрин, араас событиеларга кыттарын эрэ өйдөөн хаалбыт буолуон сеп. Бүгүн Александра Яковлевна сынньалаҥҥа тахсан баран, дьиэтээҕи истиҥ эйгэтигэр, аймах-билэ, чугас дьонун, оҕолорун, сиэннэрин ортотугар хайдах олорорун, бүөмчү санааларын, сорох толкуйдарын эһиэхэ, ааҕааччыларга, тириэрдэр тоҕоостоох буолаарай...

 

- Сүүрбэ биирис үйэҕэ үктэннэрбин да, сүүрбэһис үйэ киһитэ буоллаҕым, бэйэм кэмим киһитэбин. Олоҕум бүтүннүүтэ оччолорго ааспыт событиелары, түһүүлэри-тахсыылары, уларыйыылары, ситиһиилэри кытта сибээстээх. Онон бэйэм кэммин, олорон ааспыт историябытын холуннарар, куһаҕаннык этэр эбэтэр олус хайгыыр санаам суох. Мэлдьи үлэ үөһүгэр, дьон-сэргэ ортотугар сылдьыбыт, туох баар 57 сылбын дууһабын, эрчиммин, билиибин-көрүүбүн төрөөбүт республикам, норуотум туһугар анаабыт киһи толкуйунан, ырытар дьоҕурунан сыаналыахпын сөп буоллаҕа дии. Идэбинэн историк, кэлин кэккэ сылларга наукаҕа үлэлээбит киһиэхэ онтон атын буолуон табыллыбат. Октябрьскай революцияны баттыы төрөөбүт киһи, "кыһыллар, үрүҥнэр, бассабыыктар, бандьыыттар" диэн өйдөбүллэринэн олордоҕум, кэпсэппит тылларым буоллаҕа. Пионертан саҕалаан комсомол, партия - иитиллибит кыһаларым, партия саллаатабын. Билиҥҥи идеаллар атыттар, атын система, атын салайар ньыма, быһыы-майгы.

 

90 сааспыттан 57 сылыгар үлэлээбитим, производствоны да, советскай-партийнай үлэни да ааспытым. Саамай улахан ситиһиим - уон алта aҥaap сыл республика Үрдүкү Сэбиэтин Президиумун Председателинэн үлэлээбитим буолар. Суол технигэ идэлээх буолан, барыта 17 сыл дорожнай управление систематыгар үлэлээбитим. Дьахтар киһиэхэ сэдэх идэ; ыарахан салаа да буоллар, дипломмун толуйбутум диэн билигин үөрэбин. Үөрэхпин бутэрээт да суол технигинэн ананан Сунтаар диэки дьиҥнээх производствоны ааспытым, араас контингены кытта алтыспытым. Кыыс oҕoҕo тайҕа эһэтиттэн эбэтэр эр дьонтон, ардыгар, тэҥҥэ куттал cyohyyp курдуга. Үтүө дьону сэргэ араас хаайыылаахтары, мэнээк бырадьаагы сылдьар дьону салайан үлэлэтэрбит. Практикаҕа сылдьан миигин, соҕотох кыыһы, бииргэ үөрэнэр уолаттарым муостаҕа ортолоругар сытыаран утуталлара. Оҕолор ыраас буолан, улахан эр дьонтон араҥаччылыыр быһыылара этэ. Уопсайынан да, мин көлүөнэм ыччатын олоҕо чэпчэкитэ cyoҕa, көҥүл көччүйүү, була сатыы-сатыы саатааһын мэлигир этэ. Ол эрээри бэйэбит кэммитигэр дьүөрэлээх үөрүү-көтүү, ситиһиинэн дуоһуйуу да ханна барыай...

 

Үөрэҕим кыра этэ. Сэттис кылаас кэнниттэн техникум, онтон уобаластааҕы партийнай оскуола. Дьокуускайдааҕы горкомҥа промышленноска эппиэттиирим, алын cүһүөx партийнай тэрилтэ секретара этим, онон партийнай үөрэхтээх буоларым ирдэнэрэ. Аны санаатахха, салайар дуоһунаска сөптөөх диэн "харахтарын хатаабыттар”, дьылҕабын оҥорбуттар эбит. Урут итинник кадры кытта үлэ кытаанах системалаах буолара. Дьэ онтон тохтуу түһэн баран, аны кэтэхтэн Саха государственнай университеты бүтэрэн историк идэтин ылбытым. Онтум Үрдүкү Сэбиэттэн уурайбытым кэннэ улаханнык абыраабыта, үлэҕэ эриллэн-мускуллан баран, аны науканан дьарыктаммытым. Саха сиринээҕи партийнай тэрилтэ историятыгар монография таһаартарбытым. Ити курдук ирдэбилтэн хаалбакка, бириэмэни кытта тэҥҥэ хардыылаан иһэргэ дьулуһарым. Инньэ гынан хомойорум, кэмсинэрим, бэйэм олохпуттан, үлэлээн-хамсаан ситиспиппиттэн кыбыстарым туох да суох. Туох баар кыахпын, эрчиммин олох көнөрүн, дьон олоҕо тупсарын туһугар биэрбитим диибин.

 

-Бастатан туран, удьуорбар дии саныыбын (гены). Мин чугас аймахтарым, мин иннинээҕи көлүөнэм - эдьиийдэрим, таайдарым, абаҕаларым үксүлэрэ уһун үйэлэннилэр. Ийэм балта, Ньурба олохтооҕо, 90-тан тахсан баран, соторутааҕыта өлбүтэ. Иккиһинэн, арыгы, табаах, араас дьаллык диэн сыстыбатах киһитэбин. Оннооҕор производственник, араас контингены кытта алтыһа сылдьан табааҕы да тарпатаҕым. Ол оннугар айылҕам туругас-олоругас, хамсаныылаах-эрчимнээх, айанньыт гына айбыт эбит. Эдэрбэр спорду кытта доҕордоһорум, хайыһардыырым. Сарсыардааҥҥы зарядкаҕа маарыннатан хамсана-имсэнэ түһүүнү, илиини-атаҕы имитиини, эти-хааны уһугуннарыыны билигин да бырахпаппын. Олоро дьүүкээрэн хаалыам дии (күлэр). Аны үлэни өрө туппут киһи, элбэҕи ситиһээри ис бэрээдэгим, бэйэбин дьаһаныым, тэриниим абыраан эрдэҕэ дии саныыбын. Биир биричиинэ, өссө кылаабынайа да буолуо, - үлэнэн үлүһүйүү, дьонтон, олохтон дуоһуйуу, онно дьүөрэлээх толкуйдуур дьоҕур. Били, "натренированный ум дольше сохраняется" дииллэр дии. Сытыыламмыт өйү сыппаппакка өрүү ааҕа-суруйа, билэ-көрө сатыы сырыттахха түөһэйэри тохтотуохха сөп эбит.

 

Аны соҕотохсуйбакка, аттыгар дьонноох-сэргэлээх, чугас доҕоттордоох буоллаххына, эмиэ сэргэх сылдьар буолаҕын. Мин тус олохпор да дьоллоох киһинэн ааҕынабын. Кэргэним Алексей Тимшин кинигэлэрдээх, биллэр суруналыыс, эн биир идэлээҕин, миигин өйдүүр, өйүүр, эйэҕэс сыһыаннаах буолан, улахан дуоһунаска үлэлээтэҕим. Бастаан бэйэм ийэм уһуннук, биһиэхэ 25 сыл олорон, оҕолорум кыраларыгар абыраабыта, дьиҥнээх "былаастаах" хаһаайкабыт этэ. Уоллаах кыыһым улааппыттарын кэннэ өлөөхтөөбүтэ. Онтон соҕотох тапталым, баһылыгым, оҕолорум аҕалара Алексей суруксут, суруналыыс киһи, миигиннээҕэр элбэхтик дьиэтигэр баар буолара, оҕолорун кытта дьарыктанара, олус бүгүрү этэ. Аймахтарбыт, табаарыстарбыт кэллэхтэринэ чаанньыгын үрдүгэр түһэр киһи кини этэ. Соторутааҕыта өлөөхтөөбүт суруналыыс Дмитрий Бубякин мин киһибин кытта олус чугас доҕордуу этэ. Биһиэхэ күннээн-ыйдаан олорор кэмнэрэ баара. Ол курдук Алексей Трофимович элэккэй, үтүө дууһалаах этэ. "Эн Ленин орденнаах салайааччы дьахтар соҕотоххун ээ", - диирэ кэргэним. Суруналыыс ырыта, түмүктүү үөрэммит киһи, саха салайааччы дьахталларыттан соҕотох диэн этэрэ быһыылаах.

 

-Күтүөтүм Алексей Трофимович үчүгэй да киһи этэ. Үтүө майгылаах, ыалдьытымсах, бүгүрү бөҕө. Даачаҕа минньигэс баҕайы беляши астыыра, студенныы сылдьан элбэхтик сиэбитим. Бу эдьиийим ыалдьыт курдук сылдьара, дьиэтигэр сарсыарда эрдэ, киэһэ хойут эрэ баар буолара эбэтэр мэлдьи командировкаҕа сылдьара, ыксалынан эбиэттээн барара. Мин Ньурбаҕа эрдэхпинэ, улахан үлэһит эдьиийдээхпин истэрим эрэ, чугастык билсэ илигим. Онтон Иркутскайга врач идэтигэр үөрэнэ сылдьан кэргэннээх, оҕолоох буолан, Дьокуускайга университет медфагар көһөрүм наада буолбута. Онно деканат аккаастаабытыгар ыксаан эдьиийбин дьэ булбутум, көмөлөһүннэрбитим. Онтон ылата билсэн, аны бу ыал аанын саппат буолбутум. Билиҥҥэ диэри оннук.

 

-Дьэ бу баар-суох чугас киһим. Кэлэн кэпсээн-ипсээн, сэргэхситэн барар, - аны Александра Яковлевна кыттыһар.

 

Мин бу ытык киһибит маннык истиҥ сыһыаннаах врач балтылааҕыттан үөрэ санаатым. Александра Яковлевна урукку дьиэтигэр кыыһын Елена Алексеевнаны, күтүөтүн Роберт Иванцовтары кытта олорор. Кыыһа идэтинэн биолог-химик учуутал, билигин да куруһуок ыытан үлэлиир, аҕыйах чаастаах. Күтүөтэ "көмүс илиилээх" автомеханик. Иккиэн пенсионер саастаах буоллахтара дии. Александра Яковлевна эдэригэр өлбүт уолуттан Владимиртан уонна Иванцовтартан барыта тоҕус сиэннээх уонна хос сиэннээх ”баай" киһи. Чугас дьоно "тетя Шура", "баба Шура" диэн ааттыыллар. Сиэннэр, хос сиэннэр үлэлииллэр, үөрэнэллэр, үүнэллэр-сайдаллар.

 

Бэйэтин сааһыгар Александра Яковлевна, хата, хоп курдук, сэргэх эбит. Болдьоһон баран көрсүбүтүм. Кини дьиэтин иһигэр холкутук сылдьар, төлөпүөннэһэр, ааҕар-суруйар, бэйэтэ этэринии, "телевизорын кытта тустар". Куһаҕана диэн, дьиэтин иһигэр паркекка халтарыйан өттүгүн уҥуоҕун эчэтэн, быйыл кыһын таһырдьа тахсыбакка олорор. Сайыҥҥа диэри уҥуоҕа силбэһэн, бөҕөргөөн таһырдьа тахсар, даачатыгар көҥүл сылдьар эрэл санаалаах.

 

-Бэйэҥ холкутук кыанан сылдьаҕын, көрүнэҕин. Өйүҥ-санааҥ дьэҥкэ, биһиэхэ сүбэ-ама, тирэх буола сырыттаргын, өссө да уһуннук олордоргун, - диир кыыһым Елена. Өрүү илдьэ сылдьыах курдуктар, - Александра Яковлевна күлэр. - Быйыл бэйэм ааппын ылбыт хос сиэним Шура Санкт-Петербурга үөрэнэ киирдэ. Онтубун бүтэртэриэм дии... Сотору хос-хос сиэннэниэх курдукпун.

 

Александра Яковлевна ити курдук сырдык санааларыттан, уруккутун курдук күлэ-үөрэ, ардыгар көрдөөх тыллары кыбытан кэпсэтэриттэн олус үөрэҕин.

 

-Ыччакка, оттон куруук этиллэрин да курдук, үөрэнэн-сайдан иһиҥ диибин. Хаһан да хаалбат сорук оннук. Элбэхтик ааҕыахха наада. Аҥардас телевизорынан, компьютерынан сылдьыы кэрэгэй, ситэтэ суох. Толкуйдуур-ырытар дьоҕур xahaн баҕарар наада.

 

Бигэ идеологията суох син-биир сатаммаппыт. Патриотизм, омуктар додордоһууларын тыыныгар ыччаты, нэһилиэнньэни иитии хайаан да наада. Бутуурдаах кэм сотору aahыаҕa, олох көнөн иһиэҕэ дии саныыбын. Онуоха диэри элбэх бириэмэ aahapa буолуо да, эрэлбин сүтэрбэппин. Аан дойду үрдүнэн да быһыы-майгы уустугурбута бэрт. Ол барыта көнүө ыраах буоллаҕа дии...

 

-Оо, дьэ, билиҥҥи кэм үчүгэйэ да, куһаҕана да элбэх буоллаҕа дии. Сайдыы балысхан. Экономикаҕа, культураҕа, социальнай эйгэҕэ киһи уруккуну кытта тэҥнээбэт ситиһиилэрэ. Ол эрээри, бүтүн тутул уларыйан хаалан, алдьаныы, айгырааһын эмиэ элбэх. Сотору-сотору саҕаланар эксперименнэр, бары эйгэҕэ киллэриллэр реформалар иитэ-саҕата суох бардылар. Үгүстэрэ тиһэҕэр тиийэ ыытыллыбат буолан, тутан ылар түмүктэрэ суох курдук. "Суперсокуоннарын" өйдүү сатыыбын ээ, куруук истэбин. Дьэ, дьиҥэ, хайдах буолан тахсар...

 

Бу үлүгэр түргэн тэтимнээх кэм, рынок сыһыаннаһыыта дьон-сэргэ майгытын-сигилитин уларытта, бэйэ-бэйэҕэ сыһыан тыйыс, тымныы буолла. Саатар, ону киинэ, телевизор эбии алдьатар. Компьютер, цивилизация үйэтигэр оҕолор кинигэни аахпат буолан иһэллэр. Киһи аймах муспут духуобунай баайын билбэт, үөрэппэт буоллахха, инники кэскил дьэ туормастаныан сеп. Урукку кэм ситимин сүтэрбэккэ, үчүгэйин туһанан, саҥаны толкуйдуохха наада. Урукку барыта куһаҕан буолбатах эбээт.

 

Билиҥҥи салалтабыт табыллан үлэлии олорор дии саныыбын. Советскай былаас сылларын усталаах-туоратыгар тимир суоллана сатыырбыт. Уураах бөҕө суруллан, туруорсуу-көрдөһүү бөҕөнөн үлэлээн кэллибит. Билигин дьэ кыайтарыах курдук буолла. Президент Штыров дьыаланы хамсатар киһи, тыла да Россияҕа тиийэрэ бэрт. Вице-президент Акимов, правительство Председателэ Борисов да үлэһит дьон, Президеннэригэр үчүгэйдик көмөлөһөллөр. Парламент сокуону айар, биир правовой эйгэҕэ тутар оруола улаатан иһэр. Олох ирдэбилэ оннук. Газ киириитэ, суол тутуута сыҕарыйдахтарына, тыабыт сирэ дьэ "хараҕын өрө көрүөҕэ", уруккуттан ыра санаабыт туолуоҕа.