Ил Түмэн тыа сирин уонна республика аграрнай секторын сайдыытыгар туһааннаах сис кэмитиэтин салайааччыта үүммүт саҥа сылтан ыла үүт сыаната үрдүүрүн көрөр “Саха Республикатын муниципальнай оройуоннарын уонна куораттарын уокуруктарын олохтоох салайыныыларын уорганнарыгар тыа хаһаайыстыбатын производствотын өйөөһүҥҥэ сорох государственнай боломуочуйалары биэрии туһунан” республика сокуонун пууна күүһүгэр киирбитин бэлиэтээтэ.

 

Үүт сыанатын боппуруоһа республика үрдүнэн болҕомто киинигэр турар. Бу боппуруоһу дьон арааһынайдаан өйдүүр: сорох ситэ өйдөөбөтүттэн, сорох кэдэритэн өйдүүрүттэн, атыттар судургутук быһаарыы суоҕуттан.  

СР Тыа хаһаайыстыбатын итиэннэ ас-үөл политикатыгар министерствота оҥорбут прогноһун былаанынан быйылгы сылга республика үрдүнэн үүт былаана 70 тыһыынча тонна, ол иһиттэн валовай үүт ыаһына 190 тоннаҕа тиийиэхтээх. Былырыын биһиги 2014 сыллааҕы бюджеты бастакы көрүүбүтүгэр 6 млрд 755 солкуобайы тыа хаһаайыстыбатыгар көрбүппүт. Онтон сыл бүтүүтэ үп киириитэ эбиллэн, ити суума 8 млрд 400-кэ мөл. солкуобайга тэҥнэспитэ. Оттон 2015 сылга 7 млрд. 775 мөл. солкуобай тыа хаһаайыстыбатыгар көрүлүннэ.

Манна үүт боппуруоһугар чопчу тохтуохха наада. Үүккэ былырыын эмиэ бастаан мунаах боппуруос үөскээбитэ – 1, 2, 3,4, эбэтэр 5 ынахтаах дьон үүт харчытыгар тиксибэт боппуруостара турбута. Ол иһин Ил Түмэн депутаттара былырыыҥҥы бастакы сессиябытыгар көрөн бараммыт, Правительство көҕүлээн киллэрбит үөһэ ааттаммыт сокуон ити пуунун тохтоппуппут. Быйыл үүккэ харчы хайдах буолла диир эбит буоллахпытына, үүккэ харчы 2002 сылтан ыла уларыйбакка турбутун санатабын. Билигин үүт субсидиятын кээмэйэ уларыйда, үрдээһин баар. Ол курдук зоналарынан эттэххэ, промышленнай улуустар зоналарыгар  биир ынах төбөтүгэр 20 тыһыынча солкуобай төлөнөр, хоту улуустарга 1 ынахха 30 тыһыынча солкуобай бэриллэр. Оттон киин, илин эҥэр уонна Бүлүү бөлөх улуустарга 1 лиитэрэ үүккэ 30 солкуобай бэриллэр. 1 тоннаҕа 30 тыһыынча солкуобай буолар. Ол оннугар бу улуустарга төбөҕө 10 тыһыынча солкуобайдаах субсидия бэриллиитэ тохтотулунна.

Былырыыҥҥа диэри үүккэ 17 солк 50 харчы бэриллэрэ. Переработкалыыр тэрилтэ бэйэтин көрүүтүнэн 1 лиитэрэ үүккэ 2 солкуобай 50 харчыны эбэр этэ. Онон 20 солкуобай тахсара. Билигин 30 солкуобай буолла. Итиннэ переработка сайыҥҥы өттүгэр 6 солкуобайы, кыһын 10 солкуобайы эбиэн сөбө ыйыллар. Ол аата кыһын 1 лиитэрэ үүппүт сыаната 40 солкуобайга тэҥнэһиэн сөп, өскө эбэр түгэннэригэр, бэйэлэрин кыахтарыттан көрөн. Үрдээбит үүт харчыта бас билии көрүҥүттэн тутулуга суох үүт туттарбыт дьоҥо барыларыгар бэриллэр. Мин санаабар, бу уларыйыы историческай суолталаах буолуоҕа.

Үүккэ саҥа сыананы олохтуур Правительство киллэрбит сокуонун сөбүлэһиннэрэр хамыыһыйа дьүүллүүр кэмигэр баҕалаах депутаттар бары көрүүгэ кыттыбыттара. Ити сокуон туһааннаах пууна биһиги кэмитиэппитигэр иккитэ дьүүллэһиллибитэ, кэмитиэт киэҥ ыҥырыылаах мунньаҕар эмиэ көрүллүбүтэ. Ити мунньахтарга депутат Петр Аммосов көтөҕөр боппуруоһун туруорбакка эрэ пленарнай мунньахха кэлэн: “Мин үүккэ харчыны 50 солкуобай оҥорорго этэбин”, -- диэн этиитэ куоластааһын түмүгэр ааспатаҕа, республика кырыымчык бюджетыгар онно эппиэттиир харчы суоҕунан. Билэргит курдук, бюджет сүрдээх кырыымчык.

 

Ынах сүөһүнү иитиигэ государство өттүттэн көрүллэр өйөбүл туһунан этэр буоллахха, 2011—2013 сылларга биһиги улуустарбытыгар айылҕа усулуобуйата улахан уустуктары үөскэппитэ: баһаардар, халаан уутун содула, уһун ардахтартан угуттааһын. Олор содулларыгар ынах төбөтүн кыччаппат туһугар республика Президенэ, билигин Ил Дархаммыт Егор Борисов 1 төбөҕө 10 тыһыынчаны биэриэххэ диэн быһаарыытынан ынах төбөтүгэр бу ааспыт икки сылга ынах ахсын итиччэлии сууманы төлөөн кэллибит. Оттон ынахпыт ахсаана сылтан сыл ахсын аччаан иһэр: 2010 сыллаахха 233 тыһыынча 877 төбө баара, ол иһиттэн ыанара 87 тыһыынча 977 этэ. Тыа хаһаайыстыбатын министерствота таһаарбыт 2014 сыллааҕы түмүгүнэн билигин 190 тыһыынча 181 төбө ынах сүөһү баарыттан, ыанара 76 тыһыынча 31 төбө. Ол аата бу түөрт сылга ынах төбөтө 11 тыһыынча төбөнөн аҕыйаата. Онон ити төбө иһин харчыны биэрии интэриэһэ суох курдук. Ынах төбөтүгэр 10 тыһыынчаны ылан бараннар, биһиги дьоммут торбостоох ынахтарын ыытан кэбиһэллэрэ баар суол. Үүтү ыаһын көрдөрүүтүгэр ити эмиэ дьайар. Ынах төбөтүгэр көрүллэр үп булгуччу бэриллэр үп диэн буолбатах. Дьиҥинэн, оҥорор бородууксуйа иһин харчы бэриллиэхтээх. Биһиги тоҕо тыа хаһаайыстыбатыгар харчыны биэриэхтээхпитий диир сорох өйдөөбөт дьоҥҥо тыа хаһаайыстыбата өрүү дотационнай буоларынан государство өттүттэн көмө баар буолуохтаах диэн быһаара сатыыбыт. 27 саастаахпыттан үс оройуоҥҥа сопхуос директорынан үлэлээбит киһибин: тыа хаһаайыстыбата хаһан да барса суоҕун бары бэркэ билэбит.

 

Бородууксуйабытын ылан көрөр эбит буоллахпытына, 2010 сыллаахха 191 тыһыынча тонна 666 киилэ үүтү ыыр этибит. Оттон билигин 177 тыһыынча тонна 250 киилэ үүтү ыатыбыт. Онон ынахтан ылар бородууксуйабыт да, ынахпыт да ахсаана аҕыйаата. Хоту улуустарга сүөһү ахсаана аҕыйаата. Онон кинилэргэ төбөтүгэр биэрэн интэриэстиир сөп. Онно хотон тутуута ыытыллыбакка турар. Кинилэр 25-тии, 50-нуу төбөҕө хотоннору туттуохтарын сөп. “Туймаада-Лизинг” компания бырайыагын тиипэбэй гына оҥорон бэлэмнээн олорор. Онон хотугу улуустар ити компанияны кытта дуогабар түһэрсэн, хотон тутуутун ыытыахтары сөп.

Билигин дьон-сэргэ дьэ өйдөөн эрэр. Ол курдук Чурапчы улууһугар 2014 сыл бүтүүтүгэр агро-кластеры астылар. Манна үрдүк үөрэхтээх эдэр ыччаттарбыт дьиэ кэргэнинэн тахсан үлэлээн эрэллэр. Чурапчы улууһа 25-тии, 50-нуу төбөлөөх хотоннору тутаннар, онно бу эдэр дьон үлэлиир эрэ буолбакка, олорор усулуобуйаларын кытта тэрийэр программаҕа киирэн, ити кластер оҥоһулунна. Республикаҕа тыа хаһаайыстыбатыгар итинник программа салгыы үлэлиир. Россияттан иллэрээ сылтан ыла биһиги республикабытыгар саҥа фермерскэй хаһаайыстыбаны тэрийиигэ үп кэлэр. Былырыын улуустартан бу граҥҥа тиксибиттэр бааллар. Саҥа тэриллэр фермерскэй хаһаайыстыбалары сэргэ сүөһү иитиитинэн дьарыктанар дьиэ кэргэн фермаларын итинник өйүүр программа быйыл да салгыы үлэлиэҕэ. Тус бэйэм, ити өттүгэр өссө киэҥ программалаах үлэни ыытарбыт буолуо дии саныыбын.

Билигин санкциянан сибээстээн, тыа хаһаайыстыбатын бородууксуйатын оҥорууга 2015 сылга көрдөрүү улаатара буолуо. Эт сыаната ыараата. Убаһа сыаната биэ сыанатынааҕар үрдээтэ. Тыа хаһаайыстыбатын бородууксуйатыгар сыана үрдээбитинэн бу хайысхаҕа үлэлииргэ интэриэс баар буолуо. Үүппүт да сыаната үрдээн иһиэҕэ.

Саха сирэ 400-тэн тахса нэһилиэнньэлээх пууннара ырааҕынан бытанан олороллор, үгүстэргэ суол-иис мөлтөх. Переработканы былыргылыы бэйэбитигэр оҥоруохха диэччилэр бааллар. Оттон 88 №-дээх сокуон пастеризацияламмыт эрэ үүт тутулларын ирдиир. Үүтү стандарка эппиэттиир гына оҥорууга биһиэхэ саамай уһаабыта 5 хонукка харайыллар гына упаковкалаан оҥорор этилэр. Билигин сыл аҥаарыгар диэри болдьоххо харайыллар гына оҥоруу эрэйиллэр. Сүөһүнү сахалыы-махалыы сүгэнэн сүүскэ биэрэн өлөрүү, быһаҕынан астааһын-үөллээһин тохтуохтаах. Итинэн сибээстээн, переработканы кииннээн тэрийэр ордук.

 

Тыа хаһаайыстыбатын бородууксуйата элбиирин туһугар сирбитин үчүгэйдик оҥостуохтаахпыт. Сири оҥоһуннахха, ынахтан бородууксуйаны ылыыга ол эмиэ оруоллаа буолуоҕа. Министерство мелиорация управлениетын кытта бу хайысхаҕа үлэлииригэр быйыл 242 мөл. солкуобай көрүлүннэ. Ити 2016-2017 сылларга кыччыа суоҕа.

Нэһилиэктэргэ сир үллэһиллэн турар. Ону сорохтор сири ылан баран туттубака, үүккэ, эккэ биэрэн эттэһэн олорор. “Тыа хаһаайыстыбатын сайдыытын туһунан” саҥа бэлэмнэнэ сылдьар сокуоҥҥа ити боппуруоһу быһаарар механизм киирээри турар. Олохтоох бэйэни салайыныы туһунан 131 №-дээх сокуоҥҥа итини хааччахтыыр механизм киирбэтэх. Баһылык саҥа фермер буолаары тэринэр киһиэхэ сири биэриэхтээх. Республика үрдүнэн 7 тыһыынчаттан тахса бааһынай хаһаайыстыбата баара. Онтон билиҥҥи туругунан 4,5 тыһыынча бааһынай хаһаайыстыбата хаалла. Олортон туһааннаах министерствоҕа отчуотун, декларациятын туттарар хаһаайыстыба 2,5 эрэ тыһыынча.

Хаһаайыстыба тэринэр саҥа фермердэргэ уонна сүөһү комплексын тутууга киирсэбин дии дьоҥҥо  куонкурус биллэриллэр. Онно кыттарга туһунан ирдэбиллэрдээх. Онон инникитин хаһаайыстыбалар баар программаларга, граннарга ыытыллар куонкурустарга кыттан иһэллэригэр баҕарыам этэ.