Дьүүллэһиигэ республика кырдьаҕастарын Ытык сүбэтин бэрэссэдээтэлэ Люлия Григорьева, Ытык сүбэ эппиэттиир секретара Эдуард Федоров, РФ Журналистарын союһун чилиэнэ Иван Борисов, “Бичик” кинигэ кыһатын уус-уран, общественнай-политическай салаатын редактора Людмила Федорова, Ил Түмэн докумуоннарын хааччыйар управление начальнига Мария Алексеева кытыннылар.

 

Александр Жирков сүбэ мунньаҕы саҕалыырыгар Үрдүкү Сэбиэт Президиума диэн институт “Сталин Конституцията” диэн ааттанар  1936 сыллааҕы Конституция кэнниттэн баар буолбутугар тохтоон: “1936 сылтан 1990 сылга диэри республика Үрдүкү Сэбиэтэ Президиумнаах этэ. Онтон 1989 сыллаахха ахсынньыга Михаил Горбачев илии баттааһыннаах сокуонунан Үрдүкү Сэбиэккэ Президиум диэн суох буолбута. Онон ХII-с ыҥырыыга М.Е.Николаев Президиум Бэрэссэдээтэлэ буолбатах эбит, кини Үрдүкү Сэбиэт Бэрэссэдээтэлэ диэн эбит. Итини өссө чуолкайдыахпыт. Стенограммаларын көрдүм. Онон республика ХI ыҥырыылаах Үрдүкү Сэбиэтин бүтэһик Президиумун Бэрэссэдээтэлэ Люлия Николаевна буолар эбит. М.Е.Николаев биографиятыгар ХII-с ыҥырыылаах Үрдүкү Сэбиэт Президиумун Бэрэссэдээтэлэ диэн сылдьар, онтон Президенинэн талыллар. Оттон К.Е.Иванов Үрдүкү Сэбиэт Бэрэссэдээтэлэ диэн сылдьар. Дьиҥинэн, ити сокуонунан көрдөххө, М.Е.Николаев ХI ыҥырыылаах Үрдүкү Сэбиэт Президиумун Бэрэссэдээтэлинэн 4 ый үлэлээбит эбит. Онтон ХII-с ыҥырыыга талыллалларыгар 1990 сыл олунньутугар Президиум суох буолан, Үрдүкү Сэбиэт диэн буолбут”, -- диэн бэлиэтээтэ.

 

Спикер этэринэн, Үрдүкү Сэбиэт Президиумун Бэрэссэдээтэлэ диэн дуоһунаска барыта 8 киһи үлэлээбит: бастаан С.П.Сидорова, В.А.Протодьяконов, П.А.Аммосов, М.Д.Нартахова, А.Я.Овчинникова, Е.Н.Горохова, Л.Н.Григорьева, М.Е.Николаев. Ол аҕыс киһиттэн эр киһитэ – 3, дьахтара – 5. Александр Жирков: “Сылынан аахтахха,  Үрдүкү Сэбиэт Президиумун Бэрэссэдээтэлэ диэн институт 52 сыл үлэлээбит. Ол 52 сылтан 44 сылын дьахталлар салайбыттар эбит, үс эр киһи аҕыс сылы кыайар-кыайбат кэмҥэ үлэлээбиттэр. Дьиҥнээх босхоломмут төрүккэ олоҕуран үлэлээбит Президиум бу 8 Бэрэссэдээтэлэ уонна Үрдүкү Сэбиэт 1 Бэрэссэдээтэлэ баар, ол кэнниттэн Ил Түмэн кэлэр”, -- диэн эттэ.

“Сталин Конституцията” ылыллыбытын кэннэ, 1937 сыллаахха Россия уонна САССР Конституциялара ылыллаллар. “Ити саҥа сокуоннарга олоҕуран быыбар ыытыллыбытыгар бастакы Үрдүкү Сэбиэт, дьэ, талыллар. Үрдүкү Сэбиэт, баҕар, хара бастакыттан Президиумнаах буолуо диэн көрдөөн көрдүм, С.П.Сидорова иннинэ: оннук ааттамматах эбит, кини ЯЦИК Президиумун Бэрэссэдээтэлинэн олорбут. Онтон Үрдүкү Сэбиэт быыбарданар. Ол иннигэр аҕыйах кэмҥэ Россия Конституциятыгар сөп түбэһиннэрэн, Үрдүкү Сэбиэт диэн аатыра сылдьыбыт эбит эрээри, кини Үрдүкү Сэбиэт Президиумун Бэрэссэдээтэлэ диэн дуоһунаска талыллыбатах. Оттон Габышев ЯЦИК Президиумун бүтэһик Бэрэссэдээтэлэ буолар. Ол кэнниттэн 8 Үрдүкү Сэбиэт Президиума үлэлиир, Люлия Николаевна ХI ыҥырыыга бүтэһик Президиуму салайбыт. Онон историята итинник эбит”, -- диэн спикер республика Үрдүкү Сэбиэтэ бэрэстэбиитэллээх былаас уорганын быһыытынан үөскээбит итиэннэ сайдан кэлбит историятыгар көрүүлэрин үллэһиннэ.

 

Салгыы кини өссө биир түгэни бэлиэтээтэ. “Россия ыраахтааҕытыгар Саха сириттэн бара сылдьыбыт бастакы делегацияттан Маһары Баһыахаптан (Мазары Бозеков) саҕалаан, сахалар атын дойду, нуучча дьаһалыгар киириилэригэр, саҥа үөскээбит быһыыга-майгыга быраппыт хайдах буолар, тугу көҥүллүүллэр-көҥүллээбэттэр диэн тургутуһан, быраап туруорсан көрүү хайы-үйэ 17-с үйэ ортотуттан саҕаламмыта көстөр. Урут бэйэбит эрэ олордохпут дии, онтон ити 17-с үйэттэн атын омугу кытта алтыһыы саҕаланар. Ол кэнниттэн итинник туруорсуу Софрон Сыраанаптаах, Алексей Ардьакыаптаах, В.В.Никифоров-Күлүмнүүрдээх сыраларынан сылтан сыл күүһүрэн-кыаҕыран, сурукка-бичиккэ тиһиллэн иһэр. Сэбиэскэй былаас буолбутун кэннэ саха норуотун быраабын туһугар турууласпыт өттүн барытын баайдар-тойоттор бэйэлэрин интэриэстэрин турууласпыттара диэн курдук, историктар үлэлэригэр дэлби суруллан, саха норуот бэйэтин быраабын туруулаһыытын историята икки аҥы хайдан хаалбыт”, -- диэн Александр Жирков бэлиэтээтэ.

Салгыы спикер: “Биир курдук, Максим Аммосовтаах кэмнэриттэн ылата эрэ Саха сиригэр сударыстыбаннас боппуруоһун туруорсуу саҕаламмытын курдук өйдөбүл үөскүүр. Иккиһинэн, билэрбит курдук, В.В.Никифоров-Күлүмнүүрдээҕи, саха быраабын турууласпыт ити кэмнээҕи дьону барытын 1993 сыллаахха диэри бобон кэбиспиттэрэ. Онон итиннэ хайдыһыы үөскээн тахсар: революция иннинэ уонна кэннинэ тус-туспа үлэ барбыт курдук. Ону биир гына ситимнээн, саха норуота бэйэтин быраабын туруорсуута общественнай көҥүллэри туруосууттан кэҥээн судаарыстыбаннай тутулу туруорсууга диэри үрдээн тахсыбыта диэн кэпсиир буоллаххына, ону түҥ былыргыттан саҕалыахтааххын, оччоҕуна быдан силистээх-мутуктаах, дакаастабыллаах уонна дьоҥҥо ылыннарымтыа буолар”, – диэн саха норуота судаарыстыбаннаһын туруулаһар хамсааһыныгар утумнааһын баарыгар тохтоон, Александр Жирков спикер уонна историк быһыытынан мунньах кытыылаахтарын кытта санааатын үллэһиннэ. Ити санаатын спикер бу курдук тоһоҕолоон бэлиэтээтэ: “1917 сыллаахха революция буолбутугар эрэ эмискэ өйдөнөн кэлэн, атын дойдулар оннук тэринэн эрэллэр эбит, большевиктар национальнай политикалаахтар эбит, онно олорсо түһүөххэ диэн буолбатах – ити биһиэхэ эрдэттэн баар хамсааһын этэ. Аммосовтаах, Ойуунускайдаах саха кэскилин туруорсар, кинилэртэн арыый аҕа Күлүмнүүрдээҕи, ити кэмнэрдээҕи дьону бэркэ билэр буоллахтара дии, онно олоҕуран судаарыстыбаннаһы салгыы турууластахтара. Онон ити барыта биир күдьүс гына көрүллэр буолара ордук. Дьиҥнээҕэ, кырдьыктааҕа оннук. Ону историяҕа биһиги чопчу өйдөтүөхпүтүн наада”.

 

Кэлиҥҥи история туһунан этэригэр Александр Жирков, 1994 сыллаахха Борис Ельцин 20-30 сыллаахха репрессияламмыттары реабилитациялыыр туһунан уурааҕа революция иннинэ сахалар бэйэлэрин бырааптарын туруорсан кэлбит хамсааһыннарын итиэннэ ону салҕааччы, сойуоламмыт дьоннор туруулаһыыларын историятын ааспыт үйэ 30-с сылларыгар судаарыстыбаннас туһун турууласпыт М.К.Аммосовтаах туруорсууларын кытта  холбоон кэбиспитигэр тохтоото. Кини: “Итинэн Россия бэйэтинэн билиммит буолан тахсар -- сахалар судаарыстыбаннаһы туруулаһыыларыгар утумнаах хамсааһыннаах этилэрин. Ити – биир”, -- диэтэ.

 

Сүбэ мунньахха 20 үйэ 90 сылларыттан саҕалаан Саха сиригэр биһиэхэ коммунистары баһааҕырдыы, ааспыт исторяны сото сатааһын саҕаламмытын, ол ухханыгар оҕустаран, сэбиэскэй кэмҥэ үлэлээбит дьоннорго тиийэ, Аммосовтаахха, Ойуунускайдаахха тиийэ саба түспүттэрин, ол гынан баран, улахан соҕус өттүн хотуппатахтарын, онтон арыый кэнники кэмнэрдээҕилэри умнууга ыытыы үлэтэ барбыта ахтылынна. “Ол охсууга оччолорго баар салайааччылар А.Я.Овчинниковалаах эмиэ хаптарбыттара. Кини 1981-1991 сылларга институкка үлэлээбитэ. Компартия историятын суруйа сылдьыбыттара, ол кэмҥэ уларыта тутууга түбэспиттэрэ. 1996 сыллаахха А.П.Илларионов С.П.Сидорова үбүлүөйүгэр ыстатыйа суруйбута. Онно кини урукку историябытын быраҕан, умнан кэбиһэр буоллахпытына, билиҥҥи историябытын сатаан оҥоруохпут суоҕа диэн туран, Үрдүкү Сэбиэт Президиумун Бэрэссэдээтэллэринэн үлэлээбит дьоннор историяларын сөргүтүөххэ, ырытыахха баар этэ суруйбута. Онно сэргээһин баран, “Бичик           кинигэ кыһата “Республика чулуу дьоно” диэн серия олохтообута. Афанасий Петрович ити ыстатыйатын кэнниттэн сотору суох буолбутугар, ити серияҕа бастакынан А.П.Илларионов бэйэтэ киирбитэ”, -- диэн этэр спикер. “Ол кэнниттэн Үрдүкү Сэбиэт Президиумун 8 Бэрэссэдээтэллэриттэн билигин 6 суох. Ол дьоннорго биир биир кинигэлэр тахсыбыттара. Онон Афанасий Илларионов урукку историябытыгар болҕомтолоох буолуохтаахпыт диэн этиитин сурукка докумуонунан киллэрэн үйэтитэн, дьон санаатын түмпүт тэрилтэнэн бу “Бичик” кинигэ кыһата буолар. Бу серияҕа билигин А.Я.Овчинникова уонна Е.Н.Горохова тустарынан кинигэ бэлэмнэнэ сылдьар. Онон А.Я.Овчинникова туһунан кинигэ кини иннинэ үлэлээн ааспыт Үрдүкү Сэбиэт Президиумун Бэрэссэдээтэллэрин кинигэтин кытта тутула, сүрүн ис хоһооно биир тыыннаах буолуохтаах. Тоҕо диэтэххэ, биир серия уонна биир хайысхаҕа араас кэмҥэ үлэлээбит дьоннор”, -- диэн Ил Түмэн Бэрэссэдээтэлэ бу кинигэлэр хайдах бэлэмнэнэн тахсыахтаахтарыгар тус санаатын биллэрдэ.  

 

Мунньахха дьүүллэһии түмүгэр кинигэ барылыгар сыысхаллар өссө да элбэхтэрин быһыытынан кэккэ итэҕэстэри туоратарга, омук суруналыыстарын ахтыыларын эбии киллэрэргэ, серия кинигэлэригэр барытыгар уһулуччулаах дьоннорбут биографиялара толору уонна утумнаахтык бэриллэн иһэрин, хаартыскалары көстөр гына киллэрэргэ сорудахтанна.

 

Иван Борисов спикер А.Я.Овчинникова туһунан кинигэ тахсыытыгар идэтийбит историк быһыытынан көрүүтэ сөптөөҕүн ыйан туран, кинигэни бэлэмнээччилэр “Бичик” кыһаны кытта салгыы бииргэ үлэлиир былааннаахтарын иһитиннэрдэ. Эдуард Данилов спикер ыйбыт итэҕэстэрин туоратыыга салгыы үлэ барыаҕын, кинигэҕэ В.А.Штыров ахтыыта киириэн сөптөөҕүн туһунан этии киллэрдэ: “А.Я.Овчинниковаҕа Бочуотунай грамотатын В.А.Штыров туттарбыта. Александра Овчинникова туһунан кини биир үчүгэй ахтыыны суруйуон сөп”. Людмила Федорова этэринэн, кинигэ 26 бэчээтинэй лииһинэн 448 лиистээх буолуон сөп. Маныаха спикер кээмэйигэр туох да харгыс суоҕун, хаартыскалары дьон сирэйэ-хараҕа үчүгэйдик көстөр гына бэчээттииргэ ыҥырда итиэннэ бу кинигэҕэ бэйэтин ахтыытыгар Үрдүкү Сэбиэт Президиумун 52 сыллаах историятыттан 42-тигэр саха биэс уһулуччулаах, чулуу дьахталлара салайбыттарын, 12 ыҥырыыттан 9-һун дьахтар-бэрэссэдээтэллэр салайбыттарын бэлиэтээн суруйбутун кэпсээтэ. Мантан салгыы Е.Н.Горохова туһунан кинигэ тахсара былааннанар. Ону бэлэмнээһиҥҥэ бу бөлөх ыкса ылсан үлэлииригэр сүбэлээтэ.