Икки күн устата делегаттар төрөөбүт тылынан иитии-үөрэтии, саха тылын билиҥҥи туругун уонна кэскилин, саха тылын, литературатын уонна култууратын үөрэтии методикатын, орто анал уонна үрдүк үөрэх кыһатыгар ити биридимиэттэри үөрэтии,  саҥа кэм ирдэбилигэр эппиэттиир сахалыы учуобунньуктар уо.д.а. суолталаах боппуруостары дьүүллэстилэр. Пленарнай мунньахха сүрүн дакылааттары СӨ үөрэххэ уонна наукаҕа миниистирин бастакы солбуйааччы Феодосия Габышева, СӨ национальнай оскуолаларын чинчийэр институт дириэктэрэ Светлана Семенова, ХИФУ АФ ХИ норуоттарын тылларын уонна култуураларын институтун саха тылын, литературатын уонна төрүт култууратын кафедратын сэбиэдиссэйэ, бэрэпиэссэр Евдокия Поликарпова оҥордулар.

 

А.Е.Кулаковскай-Өксөкүлээх Өлөксөй аатынан Норуоттар доҕордоһууларын дьиэтигэр ыытыллыбыт сийиэс пленарнай мунньаҕар Саха Өрөспүүбүлүкэтин Ил Түмэнин бэрэссэдээтэлэ Александр Жирков кыттыыны ылла.

 

Александр Жирков ханнык баҕарар омукка тылын дьылҕата кини туттуллар эйгэтэ төһө киэҥиттэн улахан тутулуктааҕын анаан бэлиэтээтэ: «Киэҥ туттуллар эйгэлээх тыл хаһан баҕарар ордук кэскиллээх буолар, оттон кыараҕас ыырдаах, эйгэлээх тыл сыыйа буомуран, мөлтөөн иһэр кутталлаах. Онон төрөөбүт тыл туттуллар эйгэтин төһө кыалларынан кэҥэтэр үлэ күннэтэ, тохтоло суох, утумнаахтык ыытыллыахтаах», -- диэн бэлиэтээтэ.

 

«Саха тыла ааспыт үйэ устатыгар араас эйгэҕэ киирэ сатаата. Олортон ордук кыахтаахтык, олохтоохтук киирбит эйгэлэринэн литературнай тыл,  култуура эйгэтин, ону таһынан балайда наука, искусство эйгэлэрин ааҕыахха сөп. Онтон атын эйгэлэргэ, хомойуох иһин, саха тыла хотоойутук киирэ илик», - диэтэ Ил Түмэн бэрэссэдээтэлэ.

 

Салгыы Александр Жирков тыл сайдыытын историятын сэгэтэн, быйыл икки улахан историческай даата бэлиэтэнэригэр болҕомтону туһаайда: 1907 сыллаахха от ыйын 1 күнүгэр (саҥа истиилинэн от ыйын 14 күнүгэр) тахсыбыт «Саха дойдута» бастакы сахалыы тыллаах хаһыат 110 уонна 1912 сыллаахха балаҕан ыйын 1 күнүгэр тахсыбыт «Саха саҥата» бастакы сахалыы тыллаах сурунаал 105 сыллара. Спикер саха литературнай тыла сайдыытыгар, саха дьоно-сэргэтэ суругунан-бичигинэн түмсэр буолууларыгар сахалыы бастакы хаһыат тахсыыта сүҥкэн улахан суолтаны ылбытын санатта: «1907 сыллаахха хаһыаты таһаарыыга О.Н.Бетлингк 1848 сыллаахха оҥорбут алфавитыгар олоҕурбут сахалыы шриби В.В.Никифоров-Күлүмнүүр уонна кини биир санаалаахтара Санкт-Петербург куоракка анаан, эрдэттэн туруорсан оҥорторбуттара. Онон, Россия империятын кытыы омуктарыттан биир бастакынан сахаларга национальнай бэчээт олохтоммута.

 

Сахалыы сурук-бичик тэнийиитэ саха литературнай тыла олохсуйуута уонна сайдыыта, түмүгэр, 1917 сыллаахха С.А.Новгородов сахалыы суруга-бичигэ тахсыыта барыта биир ситимнээх, оччолорго саҥа тиийэн эрэр, аҕыйах ахсааннаах эрээри күүстээх дьулуурдаах саха бастакы көлүөнэ интеллигеннэрин үлэтэ. Элбэх киһи туттар атын тылларын ортотугар баар аҕыйах ахсааннаах омуктар тылларын харыстааһын, сайыннарыы мэлдьи итинник дьулуурдаах, ардыгар утарсыылары даҕаны туоруур кыахтаах, дьиҥ сэниэлээх үлэни эрэйэр», -- диэтэ Ил Түмэн бэрэссэдээтэлэ Александр Жирков.

 

Спикер СӨ Конституциятын тыл туһунан 22-с ыстатыйатыгар хас да төгүллээн кэпсэтии буолбутун, ол гынан баран, ити ыстатыйаны салгыы чопчулуур туһунан кэпсэтии билигин да бара турарын эттэ: «Саха тыла судаарыстыбаннай тыл буоларын быһыытынан, кини үөрэтиллэр эйгэтин кэҥэтиини Конституцияҕа сиһилии, олохтоохтук киллэрэр гына дьаһаныахтаахпыт. Ол кэнниттэн, Ил Түмэҥҥэ «Саха тылын судаарыстыбаннай статуһун туһунан» сокуон ылыллар кыаҕын туһаныахтаахпыт. Салгыы 2017 сылтан саҕалаан саха тыла өрөспүүбүлүкэҕэ хайдах сайдыахтааҕын, ону сайыннарарга туох үлэ ыытыллыахтааҕын чопчу ыйан туран, анал Концепцияны бэлэмнээн олоххо киллэриэххэ. Урукку өттүгэр ылылла сылдьан баран, 2013 сылга Үөрэх сайдыытын программатын иһигэр киллэриллэн суох буолбут «Саха сиригэр тыллар сайдыыларын туһунан» анал программаны хаттаан сөргүтүөххэ. Уонна ити докумуоннарынан саха тылын инники сайдыытыгар сүрүн торум  быһыытынан салайтаран саха тылын сайдар эйгэтин кэҥэтэр туһугар үлэни хаттаан сөргүтүөххэ». Парламент бэрэссэдээтэлин ити этиитэ делегаттар ортолоругар улахан сэҥээриини, өйөбүлү ылла.   

 

Салгыы Ил Түмэн спикерэ тыл политикатыгар өрөспүүбүлүкэ салалтатын өттүттэн болҕомто мэлдьи баар буолуохтааҕын, намыраан хаалыа суохтааҕын ыйда. «1990-с сыллартан саҕалаан 2005 сылга диэри Дьокуускай куоракка тыа сириттэн 30-тан тахса тыһ. саха дьоно көһөн киирбитэ. Дьокуускай куоракка баар сахалыы уһуйааннар, оскуолалар оччотооҕу кыахтара итини сатаан толуйбат диэн Ил Түмэн төрөппүттэри, куорат общественноһын кытта улахан кэпсэтиини таһаарбытын өйдүүр буолуохтааххыт. Хомойуох иһин, куорат оччотооҕу салалтата ити этиилэри улаханнык аахайбатаҕа. Ол түмүгэр киин куораппытыгар оҕону төрөөбүт тылынан үөрэтии туруга сыллата мөлтөөн испитэ. Сыччах бу кэнники сылларга эрэ тыл политикатыгар таһаарыллыбыт ити алҕаһы туоратыыга балайда далааһыннаах үлэ саҕаланна. Дьокуускай куорат билиҥҥи салалтатын ити кэскиллээх үлэтэ Правительство, Ил Түмэн, общество даҕаны өттүттэн салгыы өйөнүөх тустаах», -- диэтэ Ил Түмэн бэрэссэдээтэлэ.

 

Александр Жирков тыл этиитигэр кэнники кэмнэргэ төрөөбүт тылга болҕомто ордук тыа сиригэр баар оскуолаларга, оҕо саадтарыгар балайда үрдээбитин бэлиэтээтэ. «Тыа сирин оҕолоро күннээҕи олохторугар төрөөбүт тылларынан алтыһан, олох хайа баҕарар эйгэтигэр сахалыы кэпсэтэр, кыһалҕаларын быһаарсар кыахтаахтар. Куорат уонна тыа оҕолоро сахалыы билиилэрин таһыма улахан уратылаах буолан иһэр. Куоракка ити харгыстары суох оҥорууга төһө да үлэ ыытылларын үрдүнэн, улахан ситиһии билиҥҥитэ суох. Онон үлэ тохтоон хаалыа суохтаах. Ыччат сахалыы саҥарар сатабылын сайыннарар үлэни бары өйөөтөхпүтүнэ эрэ, ити эйгэҕэ хамсатыылаах уларытыылары киллэрэр кыахтаахпыт», - диэн спикер сийиэс делегаттарыгар туһаайан  анаан-минээн бэлиэтээтэ.

 

Сахалыы эргимтэни кэҥэтиигэ Александр Николаевич соһуччу соҕус холобуру аҕалла: «1989 сыллаах биэрэпис түмүгүнэн, Усуйаана улууһугар 42 тыһ. киһи олороро, билигин - 7 тыһ. киһи. Ол үрдүнэн, холобура улуус киинигэр, Депутатскайга,  күн бүгүҥҥэ диэри биир да  сахалыы уһуйаан, оскуола суох. Дьааҥы улууһугар эмиэ итинник. Оччолорго Усуйаанаҕа 4 тыһ. саха баар этэ. Нэһилиэнньэ алта төгүл аҕыйааһына олохтоох саха дьонун улаханнык хаарыйбатах буолуохтаах. Оччотугар олохтоох дьон ахсаана уопсай нэһилиэнньэ ахсааныгар лаппа эбиллибитэ көстөн турар. Маннык түгэннэргэ Үөрэх уонна наука министиэристибэтэ бэйэтин болҕомтотун уурара ирдэнэр. Ити улуустарга төрөппүттэр оҕолорун саатар сорохторо даҕаны төрөөбүт тылларынан үөрэттэрэр баҕалаахтарыгар мин саарбахтабаппын...».

 

Түмүккэ Александр Жирков бары делегаттарга тылы харыстааһыҥҥа, чөл туруктаах хаалларыыга уҕараабат үлэни ыыталларыгар махтанан, инникитин ситиһиилээх үлэни баҕаран туран, сийиэс резолюциятыгар чопчу этиилэр баар буолуохтаахтарын бэлиэтээтэ. Ол курдук, саха тылын, литературатын уонна култууратын учууталларын  өрөспүүбүлүкэтээҕи сийиэһэ аны биэс сылынан ыытыллыаҕа. Онно мустан, кинилэр биэс сыл устата резолюция төһө туолбутун, туох ситиһии, кыайтарбатах өрүт баарын отчуоттаһыахтара. 

 

«Саха тыла -- кэскиллээх тыл. Сахабыт тылын эйгэтэ кэҥиирин, төрөөбүт тылбыт сайдан, чэчирээн иһэрин туһугар бары сүбэбитин холбоон бииргэ үлэлиэҕиҥ», -- диэн Ил Түмэн бэрэссэдээтэлэ Александр Жирков сийиэс делегаттарын ыҥырда.

 

Ити күн, уонна сийиэс иккис күнүгэр Саха Өрөспүүбүлүкэтин парламенын бэрэссэдээтэлэ өр сылларга саха тылын, литературатын үөрэтиигэ эҥкилэ суох үлэлээбит учууталлар улахан бөлөхтөрүгэр Ил Түмэн үрдүкү наҕараадатын туттартаата. «Өрөспүүбүлүкэ парламенын үрдүкү наҕараадалара эһиги эҥкилэ суох үлэҕитин үрдүктүк сыаналааһын, төрөөбүт тылларын биһиги ыччаппытыгар үөрэтэр, уһуйар өр сыллаах, утумнаах үлэҕитигэр болҕомто, махтал бэлиэтэ буолар», -- диэтэ Ил Түмэн бэрэссэдээтэлэ.

 

Ол курдук Ил Түмэн кыһыл көмүс чаһылаах Бочуотунай грамотатынан Уус-Маайа улууһун Эдьээн орто оскуолатын саха тылын уонна литературатын учуутала Лидия Попова,  Өлүөхүмэ улууһун Кыыллаах орто оскуолатын саха тылын уонна литературатын учуутала Августина Корнилова, Уус Алдан улууһун Г.В. Егоров аатынан Мүрү 1 №-дээх орто оскуолатын саха тылын уонна литературатын учуутала Валентина Аммосова, Мэҥэ Хаҥалас улууһун В.П. Ларионов аатынан Майа орто оскуолатын саха тылын уонна литературатын учуутала Светлана Бугаева, Таатта улууһун А.Е. Кулаковскай-Өксөкүлээх Өлөксөй аатынан Дьохсоҕон орто оскуолатын саха тылын уонна литературатын учуутала Галина Давыдова, Ил Түмэн Махтал суругунан Ньурба улууһун Антоновка орто оскуолатын саха тылын уонна литературатын учуутала Валериан Васильев, өрөспүүбүлүкэтээҕи М.А.Алексеев аатынан Үөһээ Бүлүүтээҕи лицей-интернат саха тылын уонна литературатын учуутала Григорий Попов, Ил Түмэн бэрэссэдээтэлин үрүҥ көмүс бэлиэлээх Махталынан Абый улууһун Майыар орто оскуолатын саха тылын уонна литературатын учуутала Надежда Рязанская, наҕараадаланнылар. 

 

Ил Түмэн өрөспүүбүлүкэ норуоттарын тылларын сайдыытыгар уонна судаарыстыба таһымыгар тыл политикатын биир сүрүннээх оҥорууну сокуонунан мэктиэлииргэ утумнаахтык үлэлэһэр. Ордук улахан суолта саха тылын судаарыстыбаннай тыл быһыытынан статуһун үрдэтиигэ, эбээн, эбэҥки, долган, юкагир, чукча норуоттара түөлбэлээн олорор сирдэригэр кинилэр тыллара киэҥник туттуллар буоларын ситиһэргэ ууруллар. Биллэрин курдук, өрөспүүбүлүкэҕэ «Үөрэх туһунан», «Саха Өрөспүүбүлүкэтигэр тыллар тустарынан», «Саха Өрөспүүбүлүкэтин Хоту сирин аҕыйах ахсааннаах төрүт омуктарын тылларын анал туругун туһунан» уо.д.а. сүрүн сокуоннар ылыныллан, олохтоох омуктар төрөөбүт тылларынан сайдар кыахтарын көмүскүүллэр. Санатар эбит буоллахха, 2017 сыл кулун тутар 13 күнүгэр төрөөбүт тылбыт төлкөтүн түстүүр, саха тылын үөрэтии эйгэтигэр үлэлии-хамсыы сылдьар дьон Ил Түмэн ыыппыт «Тыл дьылҕата – норуот дьылҕата» диэн «төгүрүк остуолга» оскуолаҕа саха тылын уонна литературатын үөрэтии туругун туһунан дьүүллэспиттэрэ.

 

Тыл диэн норуот олорон ааспыт, билиҥҥи уонна кэлэр көлүөнэтин холбуур саамай бигэ уонна тыыннаах ситим буоларын өйдүүр кэм буолла. Сийиэс делегаттара сахалыы үөрэтэр оскуолаларга учебниктары оҥорууга үбүлээһини үгүөрү соҕус көрөрү туруорсаллар, ону парламент өйүөҕэр эрэнэллэр. Кыһалҕа үбүлээһин кээмэйэ кырыымчыгыттан үөскүүр. Бу сийиэс төрөөбүт тылбыт күүһэ өһүллүбэтин, Ийэ тылбыт эрчимэ энчирээбэтин туһугар ис сүрэхтэриттэн долгуйар дьону түмэ тарта. Сийиэс кыттыылаахтара көтөхпүт буоппуруостара сокуон өттүнэн өйөбүллээх буолуохтарыгар эрэл улахан.