2017 сыл кулун тутар 21 күнүнээҕи 316 №-дээх уураахха АБ Бырабыыталыстыбатын Бэрэссэдээтэлэ Д.Медведев илии баттаабыт.

Куорунай улууһун баһылыга Н.В.Андреев Ил Түмэн бэрэссэдээтэлэ А.Н. Жирков аатыгар субу соторутааҕыта сурук киллэрбит. Улуус нэһилиэнньэтэ өртөөһүнү көҥүллүүр туһунан Ил Түмэн аатыгар боппуруоһу туруорбут. Өртөөһүн дьыалата – биир улууһу таһынан, бүтүн өрөспүүбүлүкэ  тыатын сирин олохтоохторун уонна тыатын хаһаайыстыбатын салаатын иннилэригэр турар улахан сытыы боппуруос.

 

Ил Түмэн тыа сиригэр уонна агыраарынай боппуруостарга сис кэмитиэтин бэрэссэдээтэлэ Дмитрий Саввин салалтатынан, өртөөһүҥҥэ сыһыаннаах өрөспүүбүлүкэтээҕи министиэристибэлэр, департаменнар, биэдэмэстибэлэр бэрэстэбиитэллэрэ кыттыылаах сүбэ мунньах ыытылынна.

 

Куорунай улууһун баһылыга Никита Андреев кылгастык суругун ис хоһоонун кытта билиһиннэрдэ. «Улуус сиригэр-уотугар тахсыталыыр уот баһаардарын биричиинэтэ өртөөһүнтэн буолбатах. Төттөрүтүн, өр сылларга сытан хаппыт от кураанах буорахха тэҥнээх. Биир кыым түстэ да, улахан уот турарын төрүөтэ буолар. Оттон ол хара дьайдаах кыым өрүүтүн киһи илиититтэн саҕыллар буолбатах. Сахабыт сирин уратылаах килиимэтигэр уонна усулуобуйатыгар өртөөһүнэ суох сүөһү, сылгы иитиитинэн ситиһиилээхтик дьарытанар кыах суох», - диэн сурукка этиллэр.

 

Сүбэ мунньахха ыытыллыбыт кэпсэтиилэри ааҕааччыга тиэрдиэх иннинэ, өртөөһүн боппуруостарыгар сыһыаннаах дөкүмүөннэртэн кылгастык билсиэххэ. 2016 сыл муус устар- ыам ыйдарыгар өрөспүүбүлүкэҕэ 33 ойуур уота турбут. Бу икки ыйга – ол аата өртөөһүн үгэннээн ыытыллар ыйдарыгар. Бэс ыйыгар - 51, от ыйыгар – 34, атырдьах ыйыгар – 14 уонна балаҕан ыйыгар 25 ойуур баһаара бэлиэтэммит. 2011 сылга аҥаардас ыам ыйыгар 205 ойуур уота турбут. 2012 сылга сааскы уот баһаарын түбэлтэтэ биллэ аҕыйаабыт. Ол оннугар бэс уонна от ыйдарыгар туһааннааҕынан – 132 уонна 119 түбэлтэ тахсыбыт. 2013 сыл ыам ыйыгар 198 ойуур уота турбут. Сайыҥҥы уонна күһүҥҥү ыйдарга биллэ намтаабыт. Саамай «үтүө сылларынан» 2014-2015 с.с. ааттыахха сөп курдук. Бу сылларга, арааһа, федеральнай киинтэн ыытыллыбыт күүстээх бобуу-хаайыы улахан оруолламмыт буолуон сөп.

 

Бу сыыппараларга олоҕуран, туох түмүгү оҥоруохха сөбүй? Өртөөһүн үгэннээн ыытыллар ыам ыйыгар, кырдьык, уот баһаарын түбэлтэтэ элбэхтик тахсарын сыыппара көрдөрө сытар. Ол эрэн, өртөөһүн төрдүттэн бобулла сылдьыбыт да сылларыгар бу кэмҥэ уот баһаара тахсыталыы турбут. Ону таһынан, «өртөммөт» бэс уонна от ыйдарыгар сыллата ойуур уота өлгөмнүк турар буолар эбит. Ама, онно барытыгар чаҕылҕан уота «буруйдаах» эбитэ буолуо дуо? Аны ыам ыйа – бултааһын кэмэ. Буолан баран, маассабай, турардыын-турбаттыын бүттүүн соһуллар ымсыылаах-баҕалаах кэммит. Туох кистэлэ кэлиэй, сааскы кустааһын - аныгы дьоҥҥо - Омоллоон олоҕун, Дьэргэстэй ыһыаҕын төлө тардар бэртээхэй «үгэскэ» хаһан кубулуйбутун чуолкай этэргэ кыах суох. Ол аата сааскы уонна сайыҥҥы уот түбэлтэлэрэ туруутугар «киһи фактора» быһаарыылаах оруоллааҕа дьэҥкэ курдук.

 

2003 сыл бэс ыйын 11 күнүгэр «Тыа хаһаайыстыбатын өртөөһүнүн туһунан» өрөспүүбүлүкэтээҕи сокуон ылыллыбыта. 2013-2015 с.с. Арассыыйа кэккэ эрэгийиэннэригэр элбэх киһи өлүүлээх, улахан хоромньулаах уот баһаардара тахсыталааннар, АБ бырабыыталыстыбатын өттүттэн элбэх бобуу-хаайыы, ол иһигэр тыа хаһаайыстыбатыгар сыһыаннаах өртөөһүнү бобор туһунан дьаһаллар ылыллыбыттара. Ол түмүгэр СӨ Баһылыга 2016 сыл алтынньы 26 күнүгэр «Өртөөһүн туһунан» сокуон күүһүн сүтэрбитин туһунан саҥа сокуоҥҥа илии баттаабыта.

 

Олорон кэлбит олохпут-дьаһахпыт остуоруйатын ыйдаҥардан көрөр буоллахпытына, үйэлэргэ ынах сүөһү уонна сылгы иитиитинэн дьарыгыран кэлбит саха омуга, ханнык эрэ «соҕуруу дойдутугар» буолбатаҕына, муус чэҥ буордаах Сахатын сиригэр өртөөһүн ньыматын туттан, туһанан кэлбитэ, бииргэ биири эптэххэ икки буоларын кэриэтэ, төрүкү мөккүөргэ турбат суол буолар. Өртөөһүнү ыыппат буоллахпытына, муҥутаан 10-20 сыл дьиэ сүөһүтүн тута сатыахпыт. Айылҕа отуттан ураты, атын аһылыгынан сүөһүнү хааччыйар кыахпыт да, күүспүт да суох.

 

СӨ Баһылыга Егор Борисов бу сыл кулун тутар 16 күнүгэр  Арассыыйа тыатын хаһаайыстыбатын миниистирин 1-кы солбуйааччытыгар ыыппыт суругар маннык этиллэр: «Хаппыт оту уматары бобуу тыа хаһаайыстыбатын өртөөһүнүн быһаччы таарыйар боппуруос буолар. Саха сирин айылҕатын-килиимэтин усулуобуйатыгар өртөөһүн үлэтэ - оттонор ходуһа уонна мэччирэҥ сирдэр түргэнник чөллөрүгэр түһэллэригэр, буорун араҥата уонна үүнүүтэ үрдүүрүгэр көмөлөһөр үгэс буолбут дьарык. СӨ-гэр тыа хаһаайыстыбатын айылҕа сирэ-уота, ол иһигэр ходуһата уонна мэччирэҥэ сүрүннээн Саха сирин киин өттүгэр 1,4 мөл. гаа иэннээх сири ылар уонна сүөһү аһылыгын сүрүн көрүҥүн биэрэр ( аһылык 85%)».

 

Өрөспүүбүлүкэ баһылыга бу суругар Арассыыйа Бэдэрээссийэтин Баһаары утары охсуһар эрэсиимин  быраабылатыгар «Уһук Хотугу сир оройуоннарыгар уонна киниэхэ тэҥнэниллибит  сирдэргэ, тыа хаһаайыстыбатын ходуһаларыгар, Арассыыйа Бэдэрээссийэтин субьегын туһааннаах сокуонун ылынан туран, хаппыт оту хонтуруоллаах уматыыны ыытары көҥүллүүргэ» диэн уларытыыны киллэрэргэ өрөспүүбүлүкэ көҕүлээһинин өйүүрүгэр этэр.

 

Манна сыһыаран эттэххэ, Г.И.Данчикова, бырабыыталыстыба бэрэссэдээтэлинэн олорон, былырыын баччаларга АБ Бэрэсидьиэнин Дальнай Востоктааҕы федеральнай уокурукка бэрэстэбиитэлэ Ю.П.Трутнев, ЫБМ миниистирэ В.А.Пучков ааттарыгар ыыппыт атылыы ис хоһоонноох суруктарыгар эппиэттэрэ суохтар. Арай Ойуур хаһаайыстыбатын ааҕыныстыбатын тойонун аккааһа баар.

Ил Түмэн сис кэмитиэтин сүбэ мунньаҕар этиллибит тыллар сүнньүнэн биир ис хоһоонноннулар. Мэҥэ-Хаҥалас улууһун баһылыгын солбуйааччы кэллиэгэтин суругун толору өйүүрүн биллэрдэ. Өртөөһүҥҥэ булгуччу дьуһуурустуба олохтонуохтааҕын бэлиэтээтэ. Бэтэринээрийэ департаменын салайааччыта өртөөһүн үлэтэ хас да көрүҥнээх туһаны аҕаларыгар тохтоото. Сир үрүт араҥата ырааһырар уонна чэбдигирэр, үчүгэй үүнүүгэ көмөлөөх, өртөөһүнтэн үөскүүр күлгэ элбэх микро-макро элэмиэннэрдээх, сүөһүгэ туһалаах битэмиин үөскүүр. Ойуур хаһаайыстыбатын бэрэстэбиитэлэ: «Өртөөһүн бобуулааҕын үрдүнэн, күһүн-саас син-биир кистээн ыытылла турар. Ол түмүгэр, ааспыт сыл балаҕан ыйыгар 27 ойуур уота тахсыбыта», - диэн этэн туран, боппуруоһу туруорар сөптөөҕүн бэлиэтиир.

 

Күнү-дьылы билгэлээччи (норуот дьылдьыта буолбатах, аналлаах исписэлиис) Аһаҕас сиргэ хаар бу ый ортото ууллан бүтэрин, хаххалаах сиргэ ыам ыйын онус күннэригэр диэри сытыаҕын туһунан этэр. Өртөөһүнү аһаҕас сиргэ хаар ууллан бүтээтин кытта ыытарга сүбэлиир. Тырааныспар борокуратууратын табаарыһа 2011 сыл сааһыгар өрөспүүбүлүкэҕэ 200-тэн тахса уот баһаара турбутун, онно 1 млрд. солк тахса үп-харчы ороскуоттаммытын этэр. Ол сааскы уот баһаара сыччах өртөөһүнтэн төрүөттэммитин холобурга аҕалар. Ол да буоллар, өрөспүүбүлүкэ бэйэтин интэриэһин туруорсарын өйүүрүн этэр. Дьиҥ дьыалатыгар, кытаанахтык хонтуруолланар буоллаҕына, бу үлэ ыытыллар кыахтааҕын бэлиэтиир. Ыксаллаах быһыы-майгы министиэристибэтин бэрэстэбиитэлэ, туох да муоҕа-чуоҕа суох, сааскы уот баһаарын биричиинэтин өртөөһүҥҥэ түһэрэр.  Тэрээһинин үчүгэйдик толкуйдаатахха, хонтуруолун кытаанахтык олохтоотоххо, үлэ ыытыллар кыахтааҕын этэр.

 

Айылҕа харыстабылын министиэристибэтэ көҕүлээһини өйүүрүн биллэрэн туран, бэйэлэрэ сокуон буукубата тугу этэринэн дьаһаныахтаахтарын туһунан биллэрэр. «Урукку кэмҥэ, сопхуостар саҕана, - диир Ил Түмэн сис кэмитиэтин бэрэссэдээтэлэ Василий Местников,- өртөөһүн үлэтигэр анал биригээдэлэр тэриллэр этилэр. Оннук дьаһаныы түмүгэр, өртөөһүнтэн уот баһаара турбут түбэлтэтин биир бэйэм өйдөөбөппүн. Улуустар, нэһилиэктэр дьаһалталара булгуччу бэйэ бодолорун тардыналлара наада. Онуоха диэри өртөөһүн көҥүллэниэ суохтаах. Туох үлүгэрэй доҕор, барыта бэйэбит сыһыаммытыттан уонна эппиэтинэспититтэн эрэ тутулуктаах эбээт. Өртөөһүн үлэтигэр булгуччу анал биригээдэлэр тэриллиэхтээхтэр».

 

Түмүккэ, сүбэ мунньаҕы салайан ыытааччы Дмитрий Саввин Арассыыйа Бэдэрээссийэтин бырабыыталыстыбатыгар, кини устуруктуураларыгар бу боппуруоһунан тахсар туһата суоҕун бэлиэтиир. Хайа, бырабыыталыстыба бэрэссэдээтэлэ Д.Медведев уураахха илии баттаабыт чэрэниилэтэ куура да илик чахчыта субу сыттаҕа дии. Онон, Ил Түмэн бэрэссэдээтэлин аатыттан Арассыыйа Судаарыстыбаннай Дууматыгар тахсар туһунан этиитинэн сүбэ мунньах үлэтин түмүктүүр.

 

Прокопий ИВАНОВ